Giriş
İran’da tekstil tarihi ve döşemelik
Tarihi belgelerin incelenmesi ve farklı yüzyıllarda kumaş üretimine ilişkin kayıtlı istatistiklerin değerlendirilmesiyle, İran’da tekstil ve dokumacılık sanayisinin ne kadar eskiye dayandığı anlaşılmaktadır. Geçmiş yüzyıllardan günümüze kadar tekstil sanayisi, istihdam yaratma, üretimin canlanması ve döviz kazandırma açısından ülkenin en önemli sanayilerinden biri olmuş ve kadim bir sanat olarak kabul edilmiştir. İran’da dokumacılığın başlangıç noktası olan ve Part İmparatorluğu’nun sonları ile Sasani döneminin başlarına denk gelen süreçte, ipek böceklerinin ithaliyle birlikte ipek kumaş üretimi başlamıştır. Daha sonra, İran’da Safevi dönemine denk gelen 17. yüzyılda, kumaş dokumacılığı İran’ın en temel el sanatlarından biri olarak kabul edilmiştir. Nihayet hicri 1229 yılında, 172 yıl önce, İran’da Avrupa tarzında ilk kumaş dokuma fabrikası kurulmuş ve kısa süre içinde İran Orta Doğu’da tekstil sanayisinin öncüsü olmuştur.
Yaklaşık yüz yıl öncesinden itibaren, satın alma gücünün ve genel kültür seviyesinin artmasıyla birlikte, refah olanaklarının kullanımı halkın büyük bir kesimi için mümkün hale gelmiştir. Bu olanaklar arasında giyim ve ev eşyaları da yer almaktadır; bundan önce yalnızca krallar ve üst düzey sınıflar, yerli üretim kumaşları giysi olarak ve masa ile sandalye gibi ilkel mobilyaları evlerinde kullanabiliyorlardı. Talebin artması ve aletlerin gelişmesiyle birlikte, nihayet 1325 yılında orman ve tarım atıklarından yararlanılarak Çamkhane’de ilk yonga levha (sunta) fabrikası kurulmuş; panel mobilya, dolap, sandık, masa, yatak ve benzeri ürünlerin üretimi başlamıştır. Bunun sonucunda, yaklaşık yüz yıl öncesinden itibaren mobilya sanayisinin gelişmesiyle birlikte, döşemelik kumaş üretimi ilk olarak koyun ve keçi yününden ve çözgü-atkı dokuma teknolojisiyle Yezd ve Meşhed şehirlerinde şekillenmiş; bu şehirler İran’da döşemelik kumaş üretiminin ilk merkezleri olmuştur.
Günümüzde teknolojinin ilerlemesine ve ülkenin tekstil sanayisine yüklenen tüm sorunlara rağmen, İran, bu sanayinin öncü ustalarının yıllara dayanan deneyimlerine ve gençlerin yüksek azmine dayanarak İran tekstil ürünlerini dünya pazarlarında sergilemeye devam etmektedir; böylece yüzlerce yıllık İran tekstil sanayisi ülke ekonomisinin temel direklerinden biri olarak varlığını sürdürmektedir. Bu doğrultuda, bu makalede İran tekstil tarihine döşemelik kumaş özelinde genel bir bakış sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: tekstil tarihi, dokumacılık, tekstil ürünleri
İran’da İlk Tekstil Ürünlerinin Üretim Tarihi
MÖ 419 yılında (yaklaşık 2700 yıl önce) ilk kez ipek böcekleri Çin’den İran’a getirilmiş ve bu olay İran’da kumaş üretiminin başlangıç noktası olmuştur. MS 300 yılından itibaren (yaklaşık 1900 yıl önce), İran’da Sasani dönemine denk gelen süreçte, ülkede ipek üretimi başlamış ve Sasani kumaşları ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, MS üçüncü yüzyıldan itibaren giysilik kumaş üretimi ülkede önemli bir dönüşüm yaratmıştır. Ayrıca MS beşinci yüzyılın sonlarından yedinci yüzyılın başlarına kadar kumaş ve giysi üretimi artış göstermiştir. Belgelere göre, daha sonra İran’da Safevi dönemine denk gelen 17. yüzyılda (yaklaşık 500 yıl önce), kumaş dokumacılığı, halıcılık ve nakış İran’ın el sanatları arasında yer almaktaydı. Bir yüzyıl sonra Kaçarlar döneminde, ipek ve yünlü tekstil ürünleri, dokumacılık ve nakış İran’ı zirveye taşımıştır.
Yüz yılın ardından, 19. yüzyılda Rus kumaşları İran’a ithal edilmiştir. Teknolojinin ilerlemesi ve ithal kumaşlar üzerinde yapılan incelemeler sonucunda, 1229 yılında (172 yıl önce) İran’da Avrupa tarzında ilk fabrika kurulmuş ve pamuklu kumaş üretiminde modern teknolojiyi kullanan ilk kuruluşlardan biri olmuştur. Eğirme ve dar dokuma (şerit dokuma) dünya genelinde bir meslek haline geldiği dönemde, İran’da da ipek, pamuk, yün ve ketenden fistanlık kumaşların üretimi şekillenmiştir. Aynı yıllarda Kaşan ve Tahran’da sırasıyla iplik eğirme ve dokuma fabrikaları kurulmuş; ancak teknisyen eksikliği ve teknik altyapı yetersizliği nedeniyle İran hâlâ kumaş ithalatına bağımlı kalmıştır. Sonunda İran, ithalata olan bağımlılığı azaltmak için ticari ortaklarıyla yeni ekonomik anlaşmalar imzalamış ve tekstil fabrikaları ile diğer devlet şirketleri, gümrük tarifeleri ve tarife dışı engeller yoluyla devlet desteğinden yararlanmıştır.
Uygun koşulların oluşmasıyla birlikte, 1281 yılında Semnan’da ve 1287 yılında Tebriz’de iplik eğirme fabrikaları faaliyete geçirilmiştir. Ayrıca 1310–1317 yılları arasında devlet ve özel yatırımcılar tarafından en az 29 büyük ölçekli tekstil fabrikası kurulmuştur. Bunun yanı sıra İsfahan’da 8 atölye, ardından Yezd’de 2 atölye ve ayrıca Kerman ile Sari’de dar dokuma ve çorap üretimi yapan tesisler açılmıştır.
1319 yılında iplik eğirme fabrikalarının sayısı 76’ya ulaşmış ve 24.500 işçiyle modern tekstil fabrikaları faaliyete geçmiştir. 1328 yılında yerli tekstil üretimi ülke ihtiyacının %55’inden fazlasını karşılamış, 1329 yılında ise zirveye ulaşarak kumaş tüketimi iki katına çıkmıştır. O yıllarda tekstilin temel hammaddesi pamuk tarımından sağlanmaktaydı. Ancak birkaç yıl sonra, 1340 yılında yaşanan ekonomik durgunluk talebin azalmasına yol açmış ve bunun sonucunda birçok fabrika kapanmıştır. Bu nedenle sektör temsilcileri devletten tekstil ithalatının yasaklanmasını talep etmiştir.
1341–1345 yılları arasında devlet yabancı yatırımları yasaklamış ve bu durum tekstil sanayisini ihracata yönlendirmiş; 1351 yılına kadar ihracat oranı %6’ya ulaşmıştır. Buna rağmen, iç talebin yüksekliği ve güçlü devlet desteği sayesinde tekstil sanayisi büyümeye devam etmiştir. 1359–1372 yılları arasında üretim kapasitesi artmış ancak yine de iç talebi tam olarak karşılayamamıştır. 1363–1376 yılları arasında İran’da yaklaşık 55 milyon parça kumaş üretilmiştir. Eğirme, dokuma, dar dokuma, boyama ve baskı şirketlerinden oluşan İran tekstil sanayisi, doğal liflerin ve ardından sentetik liflerin üretiminde önemli bir gelişme göstermiştir. Çin’den yapılan aşırı kumaş ithalatının yol açtığı durgunluk döneminin ardından, ağır kumaş üretiminde teknolojinin ve modern makinelerin devreye girmesiyle, 1396 yılının sonlarında özel sektör Orta Doğu’nun en büyük üretim hatlarından birini kurmuş ve bugün çözgü örme ve atkı örme sentetik (polyester) kumaşların üretimi bölgesel ölçekte İran’ın ulusal gurur kaynaklarından biri haline gelmiştir.
Döşemelik Kumaş Üretiminin Tarihçesi
Müzelerde ve tarihi kaynaklarda yer alan bulgulara göre, İran Ulusal Müzesi’nde sergilenen ve Amlash’ta bulunan 3500 yıllık küçük tel sandalye, İran’da binlerce yıl öncesinden beri sandalye ve oturma alanlarının kullanıldığını göstermektedir. Genel olarak İran kültür ve geleneğinde, yüzyıllar boyunca oturma, yemek yeme ve uyuma yer seviyesinde gerçekleşmiş, tahtta oturma yalnızca krallara özgü olmuştur. Bu nedenle masa, sandalye, yatak ve koltuk kullanımı, yaklaşık yüz yıl öncesinden itibaren seçkin kesimlerde yaygınlaşmıştır. Yaklaşık yüz yıl önce mobilya ve marangozluk sanayisinin gelişmesiyle birlikte, döşemelik kumaş üretimi ilk olarak koyun ve keçi yününden ve çözgü-atkı dokuma teknolojisiyle Yezd ve Meşhed şehirlerinde ortaya çıkmıştır. Daha sonra sentetik liflerin kullanımıyla, kraliyet ve klasik (stil) mobilyalar için çeşitli kumaşların dokunması gelişmiş ve piyasa talebi nedeniyle Türkiye ve Çin gibi ülkelerden ithalat yapılmıştır. Giysilik kumaşlardan sonra, ahşap yatay ve dikey tezgâhlar ve çözgü çekme aparatı (çözgü gerdirme) kullanılarak, döşemelik ve perdelik dekoratif kumaşlar çözgü ve atkı yöntemiyle dokunmuştur. Birinci Pehlevi döneminden itibaren sandalye, koltuk, masa örtüsü, yatak örtüsü, perde, yatak ve yastık kılıflarında kullanılmıştır. Ayrıca demiryolunun ortaya çıkmasıyla birlikte tren koltuklarında ve ardından otomobil koltuklarında da kullanılmaya başlanmıştır.
1310’lu yıllardan itibaren ahşap ürünlerin, özellikle mobilyanın üretimi sanayileşme sürecine girmiş; 1325 yılında Çamkhane’de orman ve tarım atıklarından yararlanılarak kurulan ilk sunta fabrikasıyla birlikte panel mobilya, dolap, sandık, masa ve yatak üretimi artmıştır. Mobilya sanayisi tekstil sanayisi kadar eski olmasa da, ürün çeşitliliği ve farklı alanlarda kullanım imkânı sayesinde büyük bir gelişme göstermiştir.
1970’lerin sonlarında İran’daki devrim ve ardından 1980’lerde Irak ile savaş nedeniyle, İran mobilya sanayisi halkın temel ihtiyaçları arasından çıkmış ve durgunluğa girmiştir. Ancak 1990’lardan itibaren modern makine teknolojilerinin kullanımı ve pazar talebinin artmasıyla, İran mobilya sanayisi yeniden büyümüş ve küçük şehirler ile kırsal alanlarda da yaygınlaşmıştır. Bunun sonucunda kimya sanayi, sünger ve köpük sanayisi ile döşemelik kumaş sanayisi gibi yan sektörlerde talep önemli ölçüde artmıştır.
Pamuk ipliği (doğal lif), keten (santuk) ve ardından önce doğal liflerden, daha sonra viskon ve polyester gibi sentetik liflerden üretilen kadife kumaşların üretimi büyük talep görmüştür. Öte yandan, son on yıllarda özellikle rahat mobilyalar, kanepeler, yemek sandalyeleri, ofis mobilyaları, yatak odası takımları, perdeler ve kumaş kaplı duvar panelleri gibi modern kumaşlı mobilyaların artışıyla birlikte, çözgü ve atkı dokumalara kıyasla çözgü örme ve atkı örme kumaşlara olan ihtiyaç artmıştır.
Günümüzde nano teknolojilerle üretilen sentetik lifli örme kumaşlar; antibakteriyel, su geçirmez, alev almaz ve yanmaya dayanıklı kalite göstergeleriyle İran mobilya sanayisiyle birlikte yüksek katma değerli ve ihracata uygun ürünler ortaya koymaktadır.
İran Mobilya ve Döşemelik Kumaş Sanayisine Ait Bazı Kayıtlı İstatistikler
İran İstatistik Merkezi, Sanayi, Maden ve Ticaret Bakanlığı, İran Ticaret Odası ve İran Esnaf Odası sitelerinden elde edilen veriler ile faaliyet ve meslek kodlarının (ISIC) incelenmesi sonucunda aşağıdaki istatistikler çıkarılmıştır (1400 yılı sonu itibarıyla):
50’den fazla personel çalıştıran 238 büyük ölçekli işletme, günde ortalama 15 adet yedi kişilik takım üretmekte olup, yılda 300 iş günü esas alındığında toplam 1 milyon 170 bin adet yedi kişilik koltuk takımı ile masa ve yemek sandalyesi üretmektedir.
50’den az personeli bulunan 2871 orta ölçekli işletme ve yaklaşık 10 kişilik atölyeler; üretim, tamir ve döşeme faaliyetleri yürütmekte olup, günlük ortalama 2 adet yedi kişilik takım üretimiyle, yılda 300 iş günü üzerinden toplam 1 milyon 722 bin 600 adet üretim gerçekleştirmektedir.
Rahat ve klasik oturma grupları, yemek ve mutfak sandalyeleri, dolap, yatak ve mutfak dolapları gibi panel mobilyalar ve ofis mobilyalarını kapsayan mobilya ihracatı, 1400 yılında yaklaşık 60 milyon dolar olmuştur.
Son beş yılda mobilya ithalatı yasaklanmış olup, yalnızca yarı mamul parça, kaçak yollarla veya sınır ticareti kapsamında batı ve güney sınırlarından ülkeye girmiştir.
Sunulan istatistiklere göre, ülkede çözgü-atkı, çözgü örme ve atkı örme türlerinde yaklaşık 70 milyon metrekare ağır döşemelik ve dekorasyon kumaşı üretim kapasitesi bulunmaktadır. Eğer 1 milyon adet yedi kişilik klasik (stil) ve modern (kumaş kaplı) mobilya esas alınırsa; %65 modern mobilya ve her takım için yaklaşık 40 metre hesaplandığında 26 milyon metrekare çözgü-atkı tüketimi, %35 klasik mobilya ve her takım için yaklaşık 15 metre hesaplandığında 6 milyon metrekare çözgü-atkı tüketimi ortaya çıkmaktadır. Buna 32 milyon metrekare ve yaklaşık 10 milyon metrekare koltuk kumaşı yenileme ve yeniden döşeme eklenirse, toplamda yaklaşık 50 milyon metrekarelik bir tüketim öngörülebilir. İran’ın kalan üretim kapasitesi ise dekoratif perdeler ve kumaş kaplı duvar panelleri alanında değerlendirilebilir.
Sonuç
Geçmişten günümüze tekstil sanayisi İran’ın güç unsurlarından biri olmuştur. Bu sanayinin istihdam, döviz kazancı ve dolayısıyla üretimin canlanması üzerindeki etkisi, diğer sanayilere kıyasla çok daha fazladır. Yüksek etki gücüne ek olarak, tekstil sanayisinin aşırı ithalat, yabancı ürün tüketim kültürünün yayılması, yüksek üretim maliyetleri ve makinelerin eskimesi gibi sosyal faktörlerden de etkilendiği belirtilmelidir. Bu tür engellerin varlığı, bir sanayinin büyümesini ve sürdürülebilirliğini zorlaştırmaktadır. Yapılan incelemelere göre, İran hicri dördüncü ve beşinci yüzyıllarda dünyanın önde gelen ihracatçıları arasında yer aldığı gibi, günümüzde de bu konumuna geri dönebilir. Bu doğrultuda genç nüfus, öncülerin deneyimlerine dayanarak kararlı bir iradeyle bu hedefi gerçekleştirebilir.
Ayrıca, hızlı geri dönüş sağlayan ve yüksek katma değerli ürünler sunan İran mobilya sanayisi, Körfez ülkeleri, Irak ve Orta Asya ülkeleri pazarlarında yüksek ihracat potansiyeline sahip ürünler sunabilir ve önemli döviz geliri sağlayabilir. Bunun yanında, ülkede istihdam artışına katkı sağlarken; geri dönüşüm, kaynak ve enerji verimliliği, maliyetlerin düşürülmesi ve buna bağlı olarak daha uygun fiyatlar gibi konuların gündeme gelmesine de katkıda bulunabilir.
Kaynaklar
Rabii, Davud (1383), Tavalodi Digar, Ahşap ve Kâğıt Dergisi, sayı 10, s.16
Sadri, Nesrin (1387), İran Dokumacılığı: Gelenekten Sanayiye, Ayaz Dergisi, sayı 2 ve 3
İran Esnaf Odası sitesi, ISIC sanayi ve meslek kodları
İran İstatistik Merkezi sitesi amar.org.ir.php
Sanayi, Maden ve Ticaret Bakanlığı sitesi, ISIC sanayi kodları mimt.gov.ir
xr:d:DAFYR5kfiYE:15,j:45872088190,t:23012611
xr:d:DAFYR5kfiYE:15,j:45872088190,t:23012611