Giriş
Tarihî belgelerin incelenmesi ve çeşitli yüzyıllarda kaydedilmiş kumaş üretim istatistiklerinin değerlendirilmesi, İran’da dokuma ve tekstil endüstrisinin köklü geçmişini ortaya koymaktadır. Geçmiş yüzyıllardan günümüze kadar tekstil sektörü; istihdam yaratması, üretimi canlandırması ve ارزآوری sağlaması açısından ülkenin en önemli sanayilerinden biri olmuş ve kadim bir sanat olarak kabul edilmiştir.
İran’da dokumacılığın başlangıç noktası olan Part döneminin sonları ve Sasani döneminin başlarında, ipekböceğinin وارد edilmesiyle birlikte ipek kumaş üretimi başlamıştır. Daha sonra, İran’da Safevi dönemine denk gelen 17. yüzyılda, kumaş dokumacılığı ülkenin en önemli el sanatlarından biri sayılıyordu.
Sonunda, hicri 1229 yılında (yaklaşık 172 yıl önce) İran’da Avrupa tarzında ilk kumaş dokuma fabrikası kuruldu ve kısa süre içinde İran, Orta Doğu’nun tekstil öncüsü haline geldi. Yaklaşık yüz yıl önce, halkın alım gücünün ve genel kültür seviyesinin artmasıyla, çoğu insan için yaşam standartlarını yükselten imkânlardan yararlanmak mümkün hâle geldi. Bu imkânlardan bazıları giyim ve ev eşyalarıydı; bundan önce yalnızca krallar ve üst düzey sınıflar, yerli dokuma kumaşları kıyafetlerinde ve masalar, sandalyeler gibi ilk mobilya türlerini evlerinde kullanabiliyordu.
Artan talep ve teknolojik gelişmelerin bir sonucu olarak, hicri 1325 yılında Çemhane’de orman ve tarım atıklarından yararlanılarak üretilen yonga levhadan panel mobilya, dolap, sandık, masa, yatak vb. ürünlerin üretimi için ilk sunta fabrikası kuruldu.
Böylece, yaklaşık yüz yıl önce mobilya endüstrisinin gelişmesiyle birlikte, döşemelik kumaş üretimi de İran’da ilk kez Yezd ve Meşhed şehirlerinde koyun ve keçi yününden, çözgü ve atkı dokum teknolojisiyle başlamış ve bu şehirler İran’ın ilk döşemelik kumaş üretim merkezleri hâline gelmiştir.
Günümüzde teknoloji̇ni̇n gelişmesi̇ ve ülke tekstil sanayi̇si̇ne yüklenen tüm zorluklara rağmen, İran hâlâ bu sektörün yıllara dayanan tecrübesi̇ne ve genç nesli̇n azmi̇ne dayanarak, İran menşeli dokumaları dünya pazarlarında sergi̇lemeye devam etmektedir. Böylece, yüzlerce yıllık İran tekstil sanayi̇si̇ ülke ekonomisi̇ni̇n temel direklerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bu doğrultuda, bu makalede İran’da tekstil tarihine, özellikle döşemelik kumaş alanına odaklanarak bir bakış sunulmuştur.
Anahtar Kelimeler: Tekstil tarihi, dokumacılık, mobilya, döşemelik kumaş
İran’da İlk Tekstil Üretiminin Tarihçesi
MÖ 419 yılında (yaklaşık 2700 yıl önce) ilk kez ipekböcekleri Çin’den İran’a getirildi ve bu olay İran’da kumaş üretiminin başlangıç noktası oldu. MS 300 yılından itibaren (yaklaşık 1900 yıl önce) ki bu dönem İran’da Sasanilerle eşzamanlıydı, ülkede ipek üretimi başladı ve Sasani kumaşları ortaya çıktı. Bu nedenle, miladî üçüncü yüzyıldan itibaren giyimlik kumaş üretimi ülkede büyük bir dönüşüm yarattı.
Ayrıca, miladî beşinci yüzyılın sonlarından yedinci yüzyılın başlarına kadar kumaş ve giysi üretiminde artış gözlenmiştir. Belgelere göre, daha sonra miladî 17. yüzyılda (yaklaşık 500 yıl önce), İran’da Safevi dönemine denk gelen bu süreçte, kumaş dokumacılığı, halı dokumacılığı ve nakış işçiliği İran’ın el sanatları arasında yer almaktaydı.
Bir yüzyıl sonra, Kaçarlar döneminde, ipek ve yünlü tekstiller, dokumacılık ve nakış işçiliği İran’ı zirveye taşıdı. 100 yıl sonra, 19. yüzyılda Rus kumaşları İran’a girmeye başladı. Teknolojinin ilerlemesi ve ithal kumaşlar üzerinde yapılan incelemeler sonucunda, hicrî 1229 yılında (yaklaşık 172 yıl önce) İran’da Avrupa tarzında ilk fabrika kuruldu ve bu kuruluş, pamuklu kumaş üretiminde modern teknolojiyi kullanan ilk kurumlardan biriydi.
Dünyada eğirme ve lastik dokuma yaygın bir meslek hâline gelirken, İran’da da ipek, pamuk, yün ve ketenden yapılan “fastonî” kumaşların üretimi başladı. Aynı yıllarda, Kaşan’da iplik eğirme fabrikası ve Tahran’da dokuma fabrikası kuruldu, ancak teknisyen sayısının azlığı ve yetersiz altyapı nedeniyle İran hâlâ kumaş ithalatına bağımlıydı.
Sonuç olarak, İran ithalat bağımlılığını azaltmak için ticari ortaklarıyla yeni ekonomik anlaşmalar imzaladı ve tekstil fabrikaları ile diğer devlet kurumları gümrük tarifeleri ve tarife dışı engeller yoluyla devlet desteğinden yararlanmaya başladılar.
Uygun koşulların sağlanmasıyla, hicrî 1281 yılında Semnan’da ve 1287 yılında Tebriz’de iplik eğirme fabrikaları faaliyete geçti. Ayrıca 1310 ile 1317 yılları arasında devlet ve özel yatırımcılar tarafından en az 29 büyük ölçekli tekstil fabrikası kuruldu. Bunun yanında, İsfahan’da 8 atölye, ardından Yezd’de 2 atölye ve ayrıca Kerman ile Sari’de kurulan tesislerle birlikte, lastik dokuma ve çorap dokuma sanayileri de hayata geçirildi.
1319 yılında, iplik eğirme fabrikalarının sayısı 76 birime ulaştı ve modern tekstil fabrikaları 24.500 işçi ile faaliyete başladı. 1328 yılında, ülkenin tekstil ihtiyacının %55’inden fazlası yerli üretimle karşılanıyordu ve 1329 yılında üretim zirveye çıkarak kumaş tüketimi iki katına ulaştı. O yıllarda tekstil sanayisinin temel hammaddesi pamuk üretiminden sağlanıyordu.
Ancak birkaç yıl sonra, 1340 yılında yaşanan ekonomik durgunluk talebin düşmesine ve buna bağlı olarak birçok fabrikanın kapanmasına neden oldu. Bu nedenle sektör temsilcileri devletten tekstil ürünlerinin ithalatını yasaklamasını talep ettiler. 1341–1345 yılları arasında hükümet yabancı yatırımları yasakladı ve bu durum tekstil sektörünün ihracata yönelmesine yol açtı. Sonuç olarak 1351 yılına kadar ihracat oranı %6’ya ulaştı.
Buna rağmen, tekstil sektörü yüksek iç talep ve güçlü devlet desteği sayesinde büyümeye devam etti. 1359–1372 yılları arasında üretim kapasitesi arttı, ancak yine de iç talebi tam olarak karşılamıyordu. 1363–1376 yılları arasında İran’da yaklaşık 55 milyon parça kumaş üretildi. İplik eğirme, dokuma, lastik dokuma, boyama ve baskı gibi alanları kapsayan İran tekstil endüstrisi; doğal liflerin üretiminde ve ardından sentetik liflerde dikkate değer bir gelişme kaydetti.
Çin’den aşırı kumaş ithalatı nedeniyle yaşanan durgunluk döneminin ardından, 1396 yılının sonlarında modern teknolojiler ve yeni makinelerin ülkeye girmesiyle birlikte özel sektör, Orta Doğu’nun en büyük üretim hatlarından birini kurdu. Günümüzde ise İran’da sentetik liflerden (polyester) üretilen çözgü örme ve atkı örme ağır kumaşların üretimi, ülkenin bölgesel düzeydeki millî başarılarından biri olarak kabul edilmektedir.
Döşemelik Kumaş Üretiminin Tarihçesi
Müze eserleri ve tarihî kaynaklarda yer alan bilgilere göre, İran’da binlerce yıl önce sandalye ve oturma elemanlarının kullanıldığı anlaşılmaktadır. Örneğin, Emleș’te bulunan ve 3500 yıl öncesine ait olan küçük tel sandalyenin İran Millî Müzesi’nde sergilenmesi, bu geleneğin çok eski dönemlere dayandığını göstermektedir.
Genel olarak İran kültürü ve geleneklerinde yüzyıllar boyunca oturma, yemek yeme ve uyuma alışkanlıkları yer döşemesinde gerçekleşmiş; taht üzerinde oturmak ise yalnızca krallara özgü olmuştur. Bu nedenle, masa, sandalye, yatak ve koltuk gibi mobilyaların kullanımı toplumun üst sınıflarında yaklaşık yüz yıl önce yaygınlaşmaya başlamıştır.
Mobilya ve marangozluk sanayilerinin yaklaşık yüz yıl önce gelişmeye başlamasıyla, döşemelik kumaş üretimi ilk olarak Yezd ve Meşhed şehirlerinde koyun ve keçi yününden, çözgü–atkı dokuma teknolojisiyle ortaya çıktı. Daha sonra sentetik liflerin kullanılmaya başlanmasıyla, klasik ve saltanat tarzı mobilyalar için çeşitli döşemelik kumaşların dokuması gelişti ve artan piyasa talebi nedeniyle Türkiye ve Çin’den de kumaş ithal edilmeye başlandı.
Ahşap enine ve boyuna tezgâh iskeletleriyle çalışan dokuma tezgâhları sayesinde, giysilik kumaşlardan sonra dekoratif ve perdelik kumaşlar da çözgü ve atkı tekniğiyle dokundu. Ayrıca “tar-gerzan” (çözgü aktarıcı) aletinin icadıyla bu süreç daha da gelişti.
- Pehlevî döneminden itibaren, çeşitli sandalye ve koltuk türlerinde, masa örtülerinde, yatak örtülerinde, perdelerde, yatak ve yastık kılıflarında döşemelik kumaşlar kullanılmaya başlandı. Demiryolunun ortaya çıkışıyla birlikte bu kumaşlar tren koltuklarında, ardından otomobil koltuklarında da kullanılmaya devam etti.
1310’lu yıllardan itibaren özellikle mobilya olmak üzere ahşap ürünlerin üretimi sanayileşmeye başladı 1325 yılında Çemhane’de orman ve tarım atıklarından yararlanılarak ilk sunta fabrikasının kurulmasıyla birlikte panel mobilya, dolap, sandık, masa, yatak vb. ürünlerin üretimi hızla arttı.
Mobilya sanayisi, tekstil sanayisi kadar eski bir geçmişe sahip olmasa da, ahşap ürünlerin çeşitliliği ve farklı alanlarda kullanılabilir olması sayesinde çok hızlı bir gelişim göstermiştir. 1970’li yılların sonlarında İran’daki devrim ve ardından 1980’li yıllarda Irak ile yaşanan savaş nedeniyle, İran mobilya sanayisi halkın temel tüketim sepetinden çıkarıldı ve sektör durgunluğa girdi. Ancak 1990’lı yıllardan itibaren modern makine teknolojilerinin girmesi ve piyasa talebinin artmasıyla, İran mobilya sanayisi yeniden büyümeye başladı ve yavaş yavaş küçük şehirler ile kırsal bölgelerde de kültüre yerleşti.
Bunun sonucunda, yan sanayilerde de önemli bir talep artışı görüldü; kimya sanayi, sünger ve köpük üretimi ile döşemelik kumaş üretimi hızla gelişti.
Pamuk ipliği (doğal lifler) ve keten (Santuk) gibi doğal liflerden, ardından önce doğal liflerden sonra viskoz ve polyester gibi sentetik liflerden üretilen kadife kumaşlardan döşemelik kumaş üretimi büyük talep gördü.
Öte yandan, özellikle kumaş kaplı modern mobilyaların—koltuk takımları, kanepeler, çeşitli yemek sandalyesi türleri, ofis mobilyaları, yatak takımları, perdeler ve kumaş kaplı duvar panelleri—artan popülaritesi ile birlikte, çözgü örme ve atkı örme kumaşlara olan ihtiyaç, çözgü–atkı kumaşlara göre önemli ölçüde arttı.
Günümüzde, İran mobilya sanayisi ile birlikte, nano teknolojilerle üretilen halka örme yapısına sahip sentetik lifli kumaşlar; antibakteriyel, su geçirmez, yanmaya ve ateşe dayanıklı özellikleriyle yüksek katma değerli ihracat ürünleri olarak ön plana çıkmaktadır.
İran Mobilya ve Döşemelik Kumaş Sanayisine Ait Bazı Kayıtlı İstatistikler
İran İstatistik Merkezi, Sanayi, Madencilik ve Ticaret Bakanlığı, İran Ticaret Odası ve İran Esnaf Odası ile faaliyet ve meslek kodları (ISIC) incelenerek aşağıdaki istatistikler çıkarılmıştır (1400 yılı sonuna kadar):
- 50’den fazla çalışanı olan 238 büyük işletme, günlük ortalama 15 set yedi kişilik koltuk takımı üretimi ile yılda 300 çalışma günü üzerinden 1.170.000 set yedi kişilik koltuk takımı ile yemek masası ve sandalye üretmektedir.
- 50’den az çalışanı olan 2871 orta ölçekli işletme ve yaklaşık 10 kişilik atölye, mobilya üretimi, onarımı, kaplama ve döşeme işleri ile uğraşmakta olup, günlük ortalama 2 set yedi kişilik koltuk takımı üreterek, yılda 300 çalışma günü üzerinden toplam 1.722.600 set üretmektedir.
- Çeşitli mobilya ihracatının payı; rahat ve klasik (stil) koltuklar, yemek ve mutfak sandalyeleri, panel mobilyalar (dolap, yatak, mutfak dolabı), ofis mobilyaları olmak üzere 1400 yılında yaklaşık 60 milyon ABD doları olmuştur.
- Son beş yılda mobilya ithalatı ya yasaklanmış ya da yarı mamul parça veya kaçak yollarla, özellikle ülkenin batı ve güney girişlerinden tüketim döngüsüne girmiştir.
- Sunulan istatistiklere göre, ülkede çözgü–atkı, çözgü örme ve atkı örme yapısına sahip ağır döşemelik ve dekoratif kumaşların yıllık üretim kapasitesi yaklaşık 70 milyon m²’dir.
Eğer 1 milyon set klasik (stil) ve modern (rahat kumaşlı) yedi kişilik mobilya esas alınırsa; modern mobilyaların %65’i ve her set için yaklaşık 40 m hesap edilirse, çözgü–atkı kumaş tüketimi 26 milyon m² olur. Klasik mobilyaların %35’i ve her set için yaklaşık 15 m hesap edilirse, çözgü–atkı kumaş tüketimi 6 milyon m² olur. Ayrıca 32 milyon m² ve yaklaşık 10 milyon m² mobilya kumaşı değiştirme ve yeniden döşeme hesaplanır; böylece topla
50 milyon m² tüketim öngörülebilir.
İran’ın geri kalan üretim kapasitesi ise dekoratif perdeler ve kumaş kaplı duvar panelleri ile yeniden döşeme uygulamalarında kullanılabilir.
Sonuç
Başlangıcından günümüze kadar tekstil sanayisi, İran’ın gücünün önemli kollarından biri olmuştur. Bu sektörün istihdam yaratma, döviz geliri sağlama ve dolayısıyla üretimi canlandırma üzerindeki etkisinin diğer sanayilere kıyasla çok daha yüksek olduğu rahatlıkla söylenebilir.
Tekstil sanayisinin yüksek etkisine ek olarak, sosyal faktörlerden etkilenme düzeyi de önemlidir; aşırı ithalat, yabancı ürün tüketim kültürünün yayılması, üretim maliyetlerinin yüksekliği, makine parkının eskimesi ve benzeri diğer etkenler buna örnek teşkil etmektedir. Bu tür engeller göz önüne alındığında, bir sanayinin büyümesi ve faaliyetlerini sürdürmesi zorlaşmaktadır.
Yapılan incelemelere göre, İran, hicrî dördüncü ve beşinci yüzyıllarda dünyanın önde gelen ihracatçılarından biri olarak kabul ediliyordu; bugün de bu konumunu yeniden kazanabilir. Bu nedenle, ülkenin genç gücü, deneyimli sektör öncülerinin tecrübesinden destek alarak ve kararlı bir şekilde çalışarak bu hedefi gerçekleştirebilir.
Ayrıca, İran mobilya sanayisi, hızlı geri dönüş sağlayan ve yüksek katma değerli ürünler üreten bir sektör olarak, Körfez ülkeleri, Irak ve Orta Asya ülkeleri bölgesinde ihracat potansiyeline sahip ürünler sunabilir ve önemli döviz geliri sağlayabilir.
Buna ek olarak, ülke içinde sadece istihdam yaratma açısından değil, aynı zamanda geri dönüşüm, kaynak ve enerji kullanımının verimli hale getirilmesi, maliyetlerin düşürülmesi ve dolayısıyla çok uygun fiyatlarla ürün sunulması gibi konuların da gündeme gelmesine katkıda bulunabilir.
Kaynaklar ve Referanslar
- Rabî‘, Davud (1383), Yeni Bir Doğuş, Çubuk ve Kağıt Dergisi, Sayı 10, s.16
- Sedrî, Nesrin (1387), İran Dokumacılığı: Gelenekten Sanayiye, İyaz Dergisi, Sayı 2 ve 3
- İran Esnaf Odası Web Sitesi, ISIC Sanayi ve Meslek Kodları: otaghasnafeiran.ir
- İran İstatistik Merkezi Web Sitesi: www.amar.org.ir.php
- İran Sanayi, Madencilik ve Ticaret Bakanlığı Web Sitesi, ISIC Sanayi Kodları: www.mimt.gov.ir